De ballon van Van Swinden

In 1784 is Europa in de ban van de ‘ballongekte’. Overal worden heteluchtballons in alle soorten en maten opgelaten. Ook professor van Swinden, hoogleraar in de natuurkunde en filosofie in Franeker, bouwt een ballon. Van Swinden heeft grote belangstelling voor praktisch onderzoek.

Jan Hendrik van Swinden (1746-1823) is wiskundige en natuurkundige. Na zijn studie in Leiden, wordt hij hoogleraar in de natuurkunde en filosofie in Franeker. Van Swinden heeft grote belangstelling voor praktisch onderzoek.
In 1784 is Europa in de ban van de ‘ballongekte’. Overal worden heteluchtballons in alle soorten en maten opgelaten. Ook professor van Swinden bouwt een ballon.
Op 19 oktober 1784 laat de hoogleraar in zijn achtertuin een ballon opstijgen. Het gevaarte is ongeveer zes meter hoog. Vanaf de Heerengracht zweeft de ballon over de Martinikerk. Tenslotte komt de ballon terecht in de tuin van een zilversmid aan het Coudal (nu de Eise Eisingastraat).

Ballongekte in Franeker

Leeuwarder Courant, vrijdag 22 oktober 1784

Op negentien oktober jongstleden heeft professor Van Swinden te Franeker een geslaagde proef gedaan met een zwevende luchtbal van papier en pitriet. Hiermee heeft de Europese ballongekte van het afgelopen jaar nu ook de Friese academiestad bereikt.

In mei van dit jaar werden in Leeuwarden al enkele kleine bollen opgelaten door de heer Bianchi. Zoals de lezer zich herinnert had deze heer met zijn grootste ballon van twintig voet geen succes. Na een korte vlucht kwam die bol in een naastgelegen weiland terecht. Daar werd het gevaarte door een groep uitzinnige knapen vertrapt en verscheurd. Gelukkig bleef zo’n beschamend tafereel ons afgelopen dinsdag in Franeker bespaard.

Professor van Swinden voerde zijn experiment uit in de tuin achter zijn huis aan de Heerengracht. Daarbij werd hij geholpen door een vijftal knappe studenten. Eén hield de top van de ballon via een schilderstrap omhoog met een hefboom. Een tweede voedde het vuur in de bol met stro en houtjes. Ondertussen bediende de professor zelf de blaasbalg.

Ondanks dit unieke schouwspel, was er bij het publiek op straat ook enige teleurstelling

Spoedig vulde de bol zich met zwevende gassen en nu moesten de overige drie studenten aan het werk. Het was hun taak om de ballon met touwen bij de grond te houden. Toen klonk eindelijk het sein van de professor: ‘Trossen los!’ En daar vloog voor het eerst in de geschiedenis een luchtballon door het Franeker luchtruim!

In alle rust steeg het gevaarte een eind boven de huizen uit. Daar kreeg de wind vat op de bol en voerde deze richting de Martinikerk. Ondanks dit unieke schouwspel, was er bij het publiek op straat ook enige teleurstelling. De afgelopen dagen hadden enkele fantasten namelijk beweerd dat de professor zelf als een sterrenridder met zijn ballon zou opstijgen. Maar de geleerde man was wel wijzer. Samen met zijn studenten volgde hij het gevaarte liever te voet.

Via de Lijnbaan en de Breedeplaats ging het naar de Martinikerk waar de ballon sierlijk overheen vloog. Daarna volgden de heren hun luchtschip door de Kerksteeg tot het Coudal. Daar zagen zij de ballon verdwijnen achter het huis van de zilversmid Andringa. En in de tuin van deze man hebben zij uiteindelijk de verkoolde resten van hun vaartuig teruggevonden. Men mag wel van geluk spreken dat dit vurige maaksel nergens op een brandbaar dak gestuit is.