Onze biologische klok zorgt ervoor dat we gezond blijven en overdag goed kunnen functioneren. Hoe werkt dat precies, hoe zit het dan met nachtdieren, hoe (on)gezond is het om in ploegendienst te werken of om de nachten te verlichten? Daarover vertelt Joke Meijer bij de Academie van Franeker op 15 maart tijdens haar publiekscollege ‘De invloed van licht op het leven’.
Vanaf het begin van de evolutie is het leven blootgesteld geweest aan de afwisseling van dag en nacht. Organismen die vroeg in de evolutie ontstonden, zoals eencellige algen, hebben een intern mechanisme ontwikkeld om beter om te kunnen gaan met de voorspelbare veranderingen in de omgeving. Met een interne ‘biologische klok’ konden deze eencellige organismen anticiperen op het ochtendlicht en naar diepere zee lagen afdalen, nog voor de opkomst van de zon. Hiermee heeft de biologische klok een groot voordeel opgeleverd voor de overlevingskansen, niet alleen van algen maar ook van alle planten en dieren die in de loop van de evolutie ontstaan zijn.
Sommige diersoorten hebben zich vooral aangepast aan de nacht (nachtdieren), zoals vleermuizen en kleine zoogdieren. Anderen zijn vooral overdag actief zijn, zoals de mens. Onze biologische klok ligt diep in onze hersenen, en is in staat is om onze gehele hersenen, en daarmee ons hele lichaam, ritmisch actief te maken. Hierdoor zijn wij overdag veel beter in staat om taken uit te voeren dan in de nacht, terwijl onze slaap in de nacht beter en dieper is dan overdag.
Door de afwisseling van licht tijdens de dag, en donker tijdens de nacht, blijft de biologische klok in de pas lopen met de dagen en nachten in de buitenwereld. Bovendien is de klok in staat om de seizoenen te herkennen, aan de hand van de lengte van de dag, zodat dieren zich op het juiste moment van het jaar voorplanten.
Een gezonde klok is goed voor lichaam en geest. Ploegendienstarbeid geeft een voortdurende verstoring van de klok en veroorzaakt een toename in de kans op kanker, diabetes en hart- en vaatziekten. Bij veroudering werkt de klok minder sterk, wat afgezien van slaap-waak stoornissen bij ouderen, ook een hogere kans op overige ziekten ontstaat. Ten slotte: ook depressiviteit kan een gevolg zijn van een aantasting van de klok, en omgekeerd kan een strak leef (slaap-waak) schema therapeutisch zeer effectief zijn.
In de afgelopen vijftig jaar zijn we meer kunstverlichting gaan gebruiken, mede door de energiezuinige lichtbronnen (LED) die beschikbaar zijn. Nachtelijk licht lijkt misschien onschuldig maar is het niet; na een periode van ongeveer 3,5 miljard jaar waarin het leven zich heeft aangepast aan de dagelijkse wisselingen van licht en donker, is er op vele plaatsen in Nederland geen volledige duisternis meer. Het nachtelijk licht is sterker geworden dan het licht van de volle maan. Dit beïnvloedt mensen, dieren en planten, en hun onderlinge afstemming op onvoorspelbare wijze.
Prof.dr. Joke Meijer is hoogleraar en hoofd van de sectie Neurofysiologie aan de Universiteit Leiden, binnen de afdeling cel- en chemische biologie. Samen met haar team doet zij onderzoek naar de biologische klok van mensen en dieren.
Zij heeft een nationaal collectief opgericht (zie www.bioclockconsortium.org) om speciaal de schadelijke invloed van nachtverlichting op mens en dier te onderzoeken.
Het publiekscollege van 15 maart 2023 start om 20.00 uur in de collegezaal van de Academie van Franeker, Breedeplaats 1 te Franeker. Het college duurt ongeveer een uur, waarna er gelegenheid is om vragen te stellen.
Toegangskaartjes à € 10,- zijn vanaf een half uur voor aanvang verkrijgbaar bij de Botniastins. Een kaartje geeft recht op een glas fris, tapbier of huiswijn na afloop bij El Pastel.
